Kvitbalanse - har du kontroll?

Fargetemperatur og kvitbalanse er begrep som vert brukt mykje innan fotografering. Korrekt bruk av fargetemperatur kan gjere underverk for eit bilete, men kva er riktig innstilling? Og kva er kvitbalanse eigentleg?

Ein enkel måte å sjå effekten av ulik fargetemperatur.
Ulike typar gatelampar skapar ulike fargar i biletet.

Vi som vaks opp med film (om du ikkje veit kva dette er, snakk med nokon som er skikkeleg gamle!), hadde ofte problemstillinga med at bilete teke innandørs i stova vart gule. Bilete teke utandørs derimot vart heilt ok. Dette skuldast at folk stort sett brukte filmar med dagslystemperatur. Dette kunne til ei viss grad korrigerast med fargefilter, men dette vart sjeldan gjort hjå den vanlege forbrukaren.


Forklaring for folk flest
Kvitbalansen ("white balance/WB") er ei innstilling på kameraet som gjer at bilete tatt under ulike typar lyskjelder likevel kan få naturlege fargar. Om du tek bilete i lyset frå eit stearinlys, eller ute i skuggen ein knallfin dag med blå himmel, så vil desse bileta ta seg veldig ulikt ut om du brukar samme fargetemperatur. Difor kan det vere lurt å stille på kvitbalansen alt etter type lys. Alle kamera har ei "auto"-innstilling, som oftast fungerer heilt ok. Ser fargane på biletet litt unaturleg ut? Då er det truleg kvitbalansen som er feil.
Tek du bilete i direkte sollys? Bruk innstillinga SOL
Tek du bilete i lyset frå glødelampar? Bruk innstillinga GLØDELAMPE
Du forstår truleg poenget.

Forklaring for nerdar
Fargetemperatur er det lyset ein får når ein varmar opp ein svart lekam til ein gitt temperatur (målt i Kelvin). Ein svart lekam er eit teoretisk objekt som absorberar absolutt all stråling som treff den, uavhengig av vinkel. I tillegg vil ein svart lekam sende ut termisk stråling, der frekvensspekteret er avhengig av temperaturen på lekamen. Sola er eit døme på ein lekam som er tilnærma lik ein svart lekam. Kelvin (K) er ein temperaturskala som har det absolutte nullpunkt (-273 grader Celsius) som nullpunkt på skalaen. 273 grader K vert då 0 grader C.

Omtrentleg fargetemperatur og ulike lyskjelder

Forenkla litt: Om du har ein glødelampe med dimmefunksjon, så vil du sjå at lyset er raudt på lavaste stille. Når du skrur opp på brytaren, vert fargen lysare og lysare. Standard glødelampar har ein temperatur på rundt 2500-3000K. Om du skrur opp temperaturen enno meir, vil lyset etterkvart bli meir kvitfarga. Wolframtråden i glødelampar likar ikkje uhorveleg høge temperaturar, så etterkvart vil glødetråden brenne av. Men om du kunne ha skrudd opp denne enno meir, ville fargen ha gått over mot blått.

Fargetemperatur er ikkje alt
Sola er ei fin lyskjelde. Den sender ut elektromagnetisk stråling (td synleg lys) i omlag alle bølgelengder som eksisterer. Vårt auge er i stand til å oppfatte ein liten del av dette strålingsspekteret, den delen vi kallar synleg lys. Auget vårt har dermed ein naturleg referanse på korleis ting skal sjå ut.
Men diverre har ulike lyskjelder ulik transmissjon av stråling. Dei fleste lysstoffrør sender ut eit nokså begrensa spekter. Normalt vil vi ikkje merke noko til dette, fordi hjernen vår har ei fenomenal evne til å omkalibrere synet vårt slik at ting ser normalt ut.

Prøv dette sjølv. Sjå på eit kvitt papirark i glødelampelys. Det er eigentleg heilt normalt ut. Ta så med deg dette arket utanfor døra di. Arket ser i starten litt blått ut. Etter nokre minutt legg du ikkje merke til denne blåfargen lengre; arket er kvitt ut. Dette fordi hjernen har ei svært god automatisk kvitbalanse.

Sjølvportrett tatt på eit offentleg toalett, med tilsynelatande monokromatisk lys!
Den einaste fargen som dette biletet tydelegvis innheld, er blått.

Tilbake til lysstoffrøret vårt. Sjølv om auget vårt tilsynelatande oppfattar dette lyset som normalt, kan du få nokre utfordringar om du skal fotografere i eit slikt lys. Bileta vil ofte bli litt grønaktig, alt etter type lysstoffrør. Sidan dette lyset manglar mange fargar, vil du raskt få problem med å korrigere bileta. Lyset vert veldig monokromatisk, nesten på grensa til svart/kvitt under enkelte forhold. Gatelyslampar har òg veldig spinkelt spektrum. Dette skuldast at dei har lysstoffrør med natrium eller kvikksølvgass i. Riktig nok får du lysstoffrør med såkalla fullspektrumfargar. Desse innheld ei gassblanding som sender ut eit tilnærma fullt spektrum innan synleg lys. I allefall godt nok til vårt bruk.

I praksis
Ein treng ikkje gjere det meir problematisk enn det er. Om du brukar innstillinga Auto, vil kameraet stort sett korrigere til korrekt kvitbalanse sjølv. Om du vil vere sikrare, bruk gjerne dei predefinerte innstillingane. Dette gjeld oftast i lys frå glødelampar og lysstoffrør, der kamera kan bli lurt. Om du i tillegg tek bileta i råformat, kan du lett fikse kvitbalansen i ettertid. Tek du i jpg-format, kan du likevel korrigere bildefila i ettertid. Men legg då merke til at fargane allereie er hardkoda i bildefila, og resultatet vert då på langt nær så bra...
 Sjølv dei enklaste kompaktkamera tek i utgangspunktet ei råfil som innheld kun rådata frå bildebrikka. Prosessoren i kameraet prosesserer så denne informasjonen etter beste hensikt, og lagrar informasjonen til minnebrikka som ei jpg-fil. Den originale råfila blir då ikkje brukt vidare. Om du har eit kamera som let deg lagre biletet som råfil, kan du sjølv prosessere fila og endre på alle parametera ein raw-konverter FØR du lagrar resultatet ut som ei jpg-fil. Dette gjer at du kan sette deg sjølv meir i førarsetet på korleis bileta skal sjå ut.

Korleis få korrekt fargetemperatur
Ein enkel måte å få korrekt fargetemperatur på, er å ta bilete i råformat. Då kan du nemleg sette fargetemperaturen i etterkant! Til dette kan du bruke eit kvitbalansekort. Dette er eit kort (ofte grått på farge) som har ei overflate som er laga av eit materiale som er svært spektrometrisk reint. Dvs at overflata er kalibrert til å gjengi ein viss farge, med stor grad av nøyaktighet. På mange av desse får du opplyst om RGB eller Lab-verdien på fargen. Då har du eit genialt hjelpemiddel!
Når du skal bruke dette kortet, tek du kort og godt bilete av det! Du opnar så biletet i raw-konverteren, og trykker på kortet med eit kvitbalanseverktøy. Då definerer du at gråfargen på dette kortet skal brukast som referanse, og at gråfargen er heilt nøytral. Raw-konverteren stiller så på fargane slik at dette kortet vert heilt nøytralt grått. No er det berre å bruke desse innstillingane på andre bilete tatt under tilsvarande lysforhold, og bileta vert heilt nøytralt justert.

Her stod kvitbalansen dessverre på lysstoffrør...
Heldigvis var det med eit kvitbalansekort på biletet!

Eit klikk på gråfargen med kvitbalanseverktøyet, og vips er biletet nøytralisert!

Av og til ynskjer du likevel naturlegvis å overstyre fargane litt. Bruk td. ikkje kvitbalansekort om du ynskjer stemningsfulle solnedgangsbilete. Mange likar i tillegg å legge på litt varm tone på portrett. Dette er individuelle vurderingar som du må gjere. Men eit kvitbalansekort er genialt til å fjerne uønska fargestikk. Legg merke til at begrepa gråkort og kvitbalansekort vert brukt litt om kvarandre.
Eit gråkort har tradisjonelt sett ein fast, grå farge, men denne gråfargen er svært ofte ikkje rein nok. Då kan det gi eit litt dårleg resultat. Gråkort brukar ein for å få korrekt eksponering, eit kvitbalansekort brukar ein for å få korrekt kvitbalanse.