Kvitbalanse - har du kontroll?

Fargetemperatur og kvitbalanse er begrep som vert brukt mykje innan fotografering. Korrekt bruk av fargetemperatur kan gjere underverk for eit bilete, men kva er riktig innstilling? Og kva er kvitbalanse eigentleg?

Ein enkel måte å sjå effekten av ulik fargetemperatur.
Ulike typar gatelampar skapar ulike fargar i biletet.

Vi som vaks opp med film (om du ikkje veit kva dette er, snakk med nokon som er skikkeleg gamle!), hadde ofte problemstillinga med at bilete teke innandørs i stova vart gule. Bilete teke utandørs derimot vart heilt ok. Dette skuldast at folk stort sett brukte filmar med dagslystemperatur. Dette kunne til ei viss grad korrigerast med fargefilter, men dette vart sjeldan gjort hjå den vanlege forbrukaren.


Forklaring for folk flest
Kvitbalansen ("white balance/WB") er ei innstilling på kameraet som gjer at bilete tatt under ulike typar lyskjelder likevel kan få naturlege fargar. Om du tek bilete i lyset frå eit stearinlys, eller ute i skuggen ein knallfin dag med blå himmel, så vil desse bileta ta seg veldig ulikt ut om du brukar samme fargetemperatur. Difor kan det vere lurt å stille på kvitbalansen alt etter type lys. Alle kamera har ei "auto"-innstilling, som oftast fungerer heilt ok. Ser fargane på biletet litt unaturleg ut? Då er det truleg kvitbalansen som er feil.
Tek du bilete i direkte sollys? Bruk innstillinga SOL
Tek du bilete i lyset frå glødelampar? Bruk innstillinga GLØDELAMPE
Du forstår truleg poenget.

Forklaring for nerdar
Fargetemperatur er det lyset ein får når ein varmar opp ein svart lekam til ein gitt temperatur (målt i Kelvin). Ein svart lekam er eit teoretisk objekt som absorberar absolutt all stråling som treff den, uavhengig av vinkel. I tillegg vil ein svart lekam sende ut termisk stråling, der frekvensspekteret er avhengig av temperaturen på lekamen. Sola er eit døme på ein lekam som er tilnærma lik ein svart lekam. Kelvin (K) er ein temperaturskala som har det absolutte nullpunkt (-273 grader Celsius) som nullpunkt på skalaen. 273 grader K vert då 0 grader C.

Omtrentleg fargetemperatur og ulike lyskjelder

Forenkla litt: Om du har ein glødelampe med dimmefunksjon, så vil du sjå at lyset er raudt på lavaste stille. Når du skrur opp på brytaren, vert fargen lysare og lysare. Standard glødelampar har ein temperatur på rundt 2500-3000K. Om du skrur opp temperaturen enno meir, vil lyset etterkvart bli meir kvitfarga. Wolframtråden i glødelampar likar ikkje uhorveleg høge temperaturar, så etterkvart vil glødetråden brenne av. Men om du kunne ha skrudd opp denne enno meir, ville fargen ha gått over mot blått.

Fargetemperatur er ikkje alt
Sola er ei fin lyskjelde. Den sender ut elektromagnetisk stråling (td synleg lys) i omlag alle bølgelengder som eksisterer. Vårt auge er i stand til å oppfatte ein liten del av dette strålingsspekteret, den delen vi kallar synleg lys. Auget vårt har dermed ein naturleg referanse på korleis ting skal sjå ut.
Men diverre har ulike lyskjelder ulik transmissjon av stråling. Dei fleste lysstoffrør sender ut eit nokså begrensa spekter. Normalt vil vi ikkje merke noko til dette, fordi hjernen vår har ei fenomenal evne til å omkalibrere synet vårt slik at ting ser normalt ut.

Prøv dette sjølv. Sjå på eit kvitt papirark i glødelampelys. Det er eigentleg heilt normalt ut. Ta så med deg dette arket utanfor døra di. Arket ser i starten litt blått ut. Etter nokre minutt legg du ikkje merke til denne blåfargen lengre; arket er kvitt ut. Dette fordi hjernen har ei svært god automatisk kvitbalanse.

Sjølvportrett tatt på eit offentleg toalett, med tilsynelatande monokromatisk lys!
Den einaste fargen som dette biletet tydelegvis innheld, er blått.

Tilbake til lysstoffrøret vårt. Sjølv om auget vårt tilsynelatande oppfattar dette lyset som normalt, kan du få nokre utfordringar om du skal fotografere i eit slikt lys. Bileta vil ofte bli litt grønaktig, alt etter type lysstoffrør. Sidan dette lyset manglar mange fargar, vil du raskt få problem med å korrigere bileta. Lyset vert veldig monokromatisk, nesten på grensa til svart/kvitt under enkelte forhold. Gatelyslampar har òg veldig spinkelt spektrum. Dette skuldast at dei har lysstoffrør med natrium eller kvikksølvgass i. Riktig nok får du lysstoffrør med såkalla fullspektrumfargar. Desse innheld ei gassblanding som sender ut eit tilnærma fullt spektrum innan synleg lys. I allefall godt nok til vårt bruk.

I praksis
Ein treng ikkje gjere det meir problematisk enn det er. Om du brukar innstillinga Auto, vil kameraet stort sett korrigere til korrekt kvitbalanse sjølv. Om du vil vere sikrare, bruk gjerne dei predefinerte innstillingane. Dette gjeld oftast i lys frå glødelampar og lysstoffrør, der kamera kan bli lurt. Om du i tillegg tek bileta i råformat, kan du lett fikse kvitbalansen i ettertid. Tek du i jpg-format, kan du likevel korrigere bildefila i ettertid. Men legg då merke til at fargane allereie er hardkoda i bildefila, og resultatet vert då på langt nær så bra...
 Sjølv dei enklaste kompaktkamera tek i utgangspunktet ei råfil som innheld kun rådata frå bildebrikka. Prosessoren i kameraet prosesserer så denne informasjonen etter beste hensikt, og lagrar informasjonen til minnebrikka som ei jpg-fil. Den originale råfila blir då ikkje brukt vidare. Om du har eit kamera som let deg lagre biletet som råfil, kan du sjølv prosessere fila og endre på alle parametera ein raw-konverter FØR du lagrar resultatet ut som ei jpg-fil. Dette gjer at du kan sette deg sjølv meir i førarsetet på korleis bileta skal sjå ut.

Korleis få korrekt fargetemperatur
Ein enkel måte å få korrekt fargetemperatur på, er å ta bilete i råformat. Då kan du nemleg sette fargetemperaturen i etterkant! Til dette kan du bruke eit kvitbalansekort. Dette er eit kort (ofte grått på farge) som har ei overflate som er laga av eit materiale som er svært spektrometrisk reint. Dvs at overflata er kalibrert til å gjengi ein viss farge, med stor grad av nøyaktighet. På mange av desse får du opplyst om RGB eller Lab-verdien på fargen. Då har du eit genialt hjelpemiddel!
Når du skal bruke dette kortet, tek du kort og godt bilete av det! Du opnar så biletet i raw-konverteren, og trykker på kortet med eit kvitbalanseverktøy. Då definerer du at gråfargen på dette kortet skal brukast som referanse, og at gråfargen er heilt nøytral. Raw-konverteren stiller så på fargane slik at dette kortet vert heilt nøytralt grått. No er det berre å bruke desse innstillingane på andre bilete tatt under tilsvarande lysforhold, og bileta vert heilt nøytralt justert.

Her stod kvitbalansen dessverre på lysstoffrør...
Heldigvis var det med eit kvitbalansekort på biletet!

Eit klikk på gråfargen med kvitbalanseverktøyet, og vips er biletet nøytralisert!

Av og til ynskjer du likevel naturlegvis å overstyre fargane litt. Bruk td. ikkje kvitbalansekort om du ynskjer stemningsfulle solnedgangsbilete. Mange likar i tillegg å legge på litt varm tone på portrett. Dette er individuelle vurderingar som du må gjere. Men eit kvitbalansekort er genialt til å fjerne uønska fargestikk. Legg merke til at begrepa gråkort og kvitbalansekort vert brukt litt om kvarandre.
Eit gråkort har tradisjonelt sett ein fast, grå farge, men denne gråfargen er svært ofte ikkje rein nok. Då kan det gi eit litt dårleg resultat. Gråkort brukar ein for å få korrekt eksponering, eit kvitbalansekort brukar ein for å få korrekt kvitbalanse.

Nordlysfotografering for dummies

Den siste tida har det vore forholdsvis lav nordlysaktivitet sør i Noreg, sjølv om solsyklusen eigentleg burde tilseie noko anna. Natt til mandag 23.januar fekk vi derimot vere vitne til eit naturleg fyrverkeri. Å fotografere nordlys er faktisk ikkje så vanskeleg, her er ei kjapp oppskrift.

Canon 7D, 24mm, 1600 ISO, 10 sek lukkartid, blendar f/3.5

Stativ
Sidan vi opererer med lange lukkartider, må vi bruke stativ eller legge kamera på eit fast underlag. Du treng ikkje ha det mest stødige stativet på marknaden, alt er betre enn å halde kamera med handa.

Utløysar
Det er ein fordel, men ikkje krav, med fjernutløysar på kamera. Då står du friare til å komponere biletet, sette opp faste innstillingar, og observere showet med eigne auge medan du eksponerer med tommelen. Det er ikkje eit sjakktrekk å trykke direkte på kamerautløysaren med fingeren, då rørsla er nok til å gjere biletet uskarpt med så lang lukkartid.

Kamera
Spegelrefleks er best, men kompaktkamera med manuelle funksjonar fungerer òg bra.

Brennvidde
Ingen grunn til å bruke lange brennvidder. Sats på vidvinkel eller ultravidvinkel. Då får du dekka ein større del av himmelen, og slepp å stille på stativhovudet heile tida. I tillegg bidrar den korte brennvidda til å gjere rørslene litt mindre tydelege i biletet. Minst 24mm (135-film ekvivalent) er passeleg, men gå gjerne for enno kortarte brennvidder om du har.

Blendar
Du kan sjølvsagt bruke svært raske blendarar til nordlys (td f/1.4), men då vert det kritisk med fokuseringa. I tillegg yt ofte ikkje objektiva maksimalt på slike store blendarar. Eg brukar rundt f/2.2 - 3.5, alt etter kva objektiv eg brukar. Då har eg eit godt kompromiss mellom lysstyrke og bildekvalitet.

Lukkartid
Nordlyset har ofte ganske raske rørsler. Målet er å halde lukkartida så kort som mogleg, men likevel så lang at du får med nok lys. Start med 10 sek, og gå kortare om du ynskjer å fryse meir av rørsla (du bør då kompensere med auka ISO). Du må ofte eksperimentere litt for å finne den optimale eksponeringa.

ISO
Bruk høg ISO. Moderne kamera har så lågt støynivå at du kan bruke 1600-3200 ISO utan store problem. Om det er kaldt ute, bidreg dette òg til å kjøle ned bildebrikka. Då blir det mindre støy. Start på 1600 ISO, og sjå om du treng meir etterkvart.

Fokus
Fokus er kritisk. Ikkje gjer tabben med å stille kameraet på uendeleg og så tru at fokusen vert perfekt! Dei fleste objektiv har eit uendeleg-punkt (stjernefokus) som ikkje samsvarar med uendeleg-teiknet på objektivet. Bruk gjerne live-fokus, og fokuser manuelt på eit lyspunkt som ligg langt unna. (Sterk stjerne, gatelys langt unna). På ein liten kameraskjerm ser ofte bileta veldig skarpe ut, men det skal ikkje mykje til før stjernene vert skiveforma.

Komposisjon
Tenk gjerne litt kreativt under fotograferinga. Ikkje ta berre bilete av himmelen, men få med litt terreng, busetnad eller andre element. Dette gjer mykje for biletet. Om du legg på ein blitz i tillegg, kan du få med  personar i framgrunnen (desse vert skarpe pga blitzen) og nordlyset i bakgrunnen.

Og nordlys; kva er det?
Kort fortalt så er det partiklar frå sola som vert styrt inn mot polane pga jorda sitt magnetfelt, og som eksiterer atom i atmosfæren slik at dei sender frå seg monospektralt lys i ulike bølgelengder (avhengig av kva gass som vert eksitert).

Kort oppsummert:
- vidvinkel
- stativ
- fjernutløysar
- 10 sek lukkartid
- blendar f/3.5
- 1600 ISO
- fokus på uendeleg
- idyllisk komposisjon

Portrettfotografering - val av objektiv

I utgangspunktet fungerer dei fleste objektiv til portrettfotografering, i allefall til ei viss grad. Likevel snakkar vi gjerne om "portrettobjektiv". Kva er det som kjenneteikner eit portrettobjektiv, og kva er det som gjer slike betre eigna til denne type fotografering?

Eit heilportrett, tatt med 50mm fastoptikk med blendar f/1.2.
Legg merke til den svært avgrensa djupteskarpleiken.

Det vert feil å kategorisk dømme eit objektiv som "mindre eigna" til portrettfotografering enn andre. Det finst mange ulike typar fotografar, med svært ulike fotografiske uttrykk og preferansar. Nokon køyrer forutsigbart etter klassiske reglar og prinsipp, medan andre eksperimenterer meir og bryt grenser. Innan fotografi er det meste lov, og vi som betraktar eit fotografi kan godta ganske mykje om fotografen gjev inntrykk av å ha ei djupare meining bak. Ei rekkje med ikoniske og historiske portrettfoto er tatt med ordinært utstyr. Berre tenk på det legendariske biletet av Che Guevara, reprodusert på millioner av t-skjorter verden over. Av og til har historisk betydning større effekt enn det reint kameratekniske.

Likevel. Om ein er ute etter eit forutsigbart resultat, er det nokre prinsipp og retningslinjer som kanskje kan vere til hjelp. Dette gjeld spesielt for dei som jobbar profesjonelt, eller har større krav til eit forutsigbart sluttresultat.

Brennvidder
Tradisjonelt sett er brennvidder på rundt 85mm reknar som gode portrettobjektiv. Dette avheng sjølvsagt etter kva utsnitt ein er ute etter. Ofte er gode portrettbilete eit resultat av kommunikasjon mellom fotograf og modell, og dette legg såleis ei viss føring på komfortabel avstand mellom desse.
For nær avstand medfører ofte at ansiktsproporsjonar vert fordreidd og lite flatterande, samt at den korte avstanden ofte kan gjere modellen litt usikker og nervøs.
For lang avstand gjev kanskje meir korrekt avteikning av modellen, men samstundes mister ein nærleiken og intimiteten som er med å forme eit godt portrettfotografi.
Til heilfigur er brennvidder på rundt 35mm godt eigna. 50mm gjev gode halvportrett, medan 85mm gjev eit tettare utsnitt. Nære portrett med kun skuldrar og ansikt oppnår ein lett med 100-150mm brennvidde eller meir. Men brennvidde er ikkje alt. I tillegg kan ein regulere utsnittet med fysisk avstand til modellen.

85mm objektiv er flott til nære og tette portrett. Dette portrettet av
mi bestemor (her 98 år) er tatt med naturleg lys som kjem inn eit vindauge.

Zoom- eller fastoptikk?
Klassisk kjelde til konflikt. Kva er best? Fastoptikk eller zoomoptikk? Ingen fasit, då begge har sine styrker. Personleg brukar eg hovudsakleg fastoptikk, sjølv om eg godt kan forstå at nokon føretrekk zoom. Her er mine argument for fastoptikk:

• enklare og lettare konstruksjon
• færre linseelement , betre bildekvalitet (generelt mindre sjanse for linserefleksjonar)
• oftast meir lyssterke, med til dels stor blendaropning (f/1.4 til 1.2)
• svært god optikk for pengane
• DU MÅ BRUKE FØTENE MEIR (og ja, dette er positivt).

Hovudgrunnen til at eg brukar fastoptikk, er at det krev litt meir av meg. Eg kan ikkje lengre stå stille på samme plassen og håpe at utsnittet kjem til meg. Eg må fysisk flytte på meg for å endre utsnitt. Dette medfører at eg får sjå modellen frå fleire vinklar, og såleis kanskje finn ein vinkel som passar litt betre. Om ein brukar zoomoptikk, vert ein gjerne litt blind på dette om ein ikkje har det i bakhovudet. Dette gjeld ikkje spesielt portrettfotografering, men eigentleg generelt innan fotografering. Ein mister sjølvsagt fleksibiliteten med å kunne zoome inn og ut, men ein kjem som regel godt ut av det ved å ha to kamerahus tilgjengeleg med ulike brennvidder på.

50mm f/1.4, blenda ned eit par steg, tatt i gangfart.
Kanskje ikkje eit heilt standard portrett?

Blendar
Om ein jobbar i studio med hovudsakleg kunstig lyssetting, får ein sjeldan bruk for store blendarar. Det vert rett og slett for mykje lys! Ofte ligg ein i området f/8-16. I slike tilfeller kan ein klare seg godt med god zoomoptikk. Om ein jobbar mykje med naturleg lys, er stor blendaropning derimot ein fordel. God fastoptikk har ofte største blendar på f/1.4 eller f/1.2. Om du ikkje har brukt så store blendarar før, kjem du til å oppleve ei ny verd; ei verd med svært avgrensa djupteskarpleik.  Legg merke til at god fastoptikk med så stor blendaropning gjerne kostar ein god slump. Men dette er objektiv du har lenge, og brukar mykje! Personleg har eg mine favorittar i Canon 35mm f/1.4L, 85mm f/1.2L og 200mm f/2 L IS. Om eg har desse tre objektiva på eit oppdrag, har eg som oftast det eg treng. Desse objektiva ligg dog i den øvre prisklassa... (Andre objektivprodusentar har sjølvsagt sine eigne objektiv med tilsvarande kvalitet).

Ein fordel med gode portrettobjektiv er at dei ofte har blendar med avrunda blendarlameller. Dette gjer at blendaropningen får ei nærast perfekt sirkulær form. Dette gjev størst resultat på kvalitet og utsjånad på uskarp bakgrunn, kalla bokeh på fagspråket. Eit objektiv med god bokeh, gjev ein herleg, jamn og diffus uskarp bakgrunn på stor blendar (sjølvsagt avhengig av avstand til bakgrunnen). Dårleg bokeh viser td. lyspunkt i bakgrunnen som uregemessige skiver, noko som sjeldan er veldig flatterande for biletet.

Stor blendaropning krev dog stødig fokuskontroll. Fokusplanet er ofte berre på nokre få mm, og det er ikkje store rørsla som skal til for at motivet vert uskarpt. I tillegg må ein gjere eit meir beviss val om kva som skal vere i fokus. Heldigvis, fordelen med fastoptikk er at du har høve til stor blendaropning. Men det ER lov å blende ned for å få meir djubteskarpleik! Bruk riktig blendar til riktig føremål!

Prøv sjølv!
Heldigvis finst det billige og gode alternativ for deg som ynskjer å prøve fastoptikk. Dei fleste produsentar har td. 35mm f/2, 50mm f/1.4 og 85mm f/1.8 i sitt sortiment. Prøv desse, og oppdag ei ny verd!

Når tryggleik er viktigast

Som nokre kanskje har fått med seg, har vi på nordvestlandet i romjula hatt besøk av eit kvinnfolk med sinne og krefter. Ruskevér og ekstreme hendingar er tradisjonelt sett attraktive fotoobjekt. Det kan både vere motiva i seg sjølv, samt sjølve tilhøva rundt som skapar utfordringa. Men av og til bør ein kaste inn handkledet og innsjå at tryggleiken trass alt har prioritet.

Dyster stemning i etterkant av orkanen Dagmar.

I løpet av dei siste åra har eg dekka ei rekkje med natur- / trafikkhendingar for ulike media. Enten det har vore snakk om lokale overflaumingar, skred, brann, vindskadar, haglstormar, kollisjonar eller snøkaos. Av og til dukkar ein opp i situasjonar når ein er på vegen, medan andre gongar vert ein ringt opp og må oppsøke skadestaden. Heile tida bør ein ha tryggleik i bakhovudet. Kor langt er ein villig til å gå for å få bileta ein ynskjer? Når bør ein trekke seg attende? Kva type bilete forventar oppdragsgjevar?

Bilete tatt på oppdrag frå media; resultat av ryddig kommunikasjon med skadestadsleiar.

Generell førstevurdering
  Sikring av skadestad

Godt råd ved sterk vind.

Det første ein bør gjere, er å ta ei rask vurdering av lokaliteten. I kva retning ligg næraste trussel, og kor enkelt er det å trekke seg attende? Er personar skada? Kan andre personar kome i skade ved at du posisjonerer deg (ev.bilen) på skadestaden? Er det lett for ev. andre bilistar å oppfatte situasjonen i god tid? Er det andre tilstades på staden? Set gjerne ut ein varseltrekant/naudblink, eller få andre til å gjere det.

  Varsling
Om du har fått førespurnad frå media, er som oftast redningspersonell (politi, ambulanse, brannvesen) underretta allereie. Er du førstemann til skadestaden, skal hjelp tilkallast om det er behov for det. Om det er fleire tilstades, er det lurt å delegere ansvaret rundt slik at ting skjer raskast mogleg. Om ingen andre tek kommando, ta kommando! Det verste er når ingen tek ansvar, og ein mister verdifull tid.

  Handling
Om personar er skada, start behandling. Fotograferinga har alltid mindre prioritet.

Oppførsel på skadestad
Om situasjonen er under kontroll, er det på tide å gjere jobben. Media ynskjer som oftast eit mms/e-postbilete så raskt som mogleg. Kampen mellom ulike media er stor! Ta gjerne kontakt med oppdragsgjevar for å oppdatere denne om situasjonen. Om du ynskjer å få fleire oppdrag seinare, ikkje send til fleire media samtidig! Då vert det med denne eine gongen; media ynskjer eksklusivitet!
Gjer deg kjend for redningspersonell/skadestadsleiar, og følg instruksjonane/begrensingane frå denne. Det er viktig at du ikkje går i vegen, då endar du opp med å bli forvist frå staden og oppdragsgjevar får seg ein smekk.

Etter at mms/e-postbilete er sendt, bør du sikre deg nokre oversiktsbilete og nokre nærbilete. Du veit aldri når du må trekke deg tilbake, og då gjeld det å ha eit representativt utval. Spar dei krevande og meir spesielle bileta til etterpå. Unngå stilliserte bilete ("mann framfor hus"), prøv å få med handling ("fotografere verb").

Lokalt store øydeleggingar i Loen sentrum.

Kva med Dagmar?
Orkanen Dagmar slo laust på nordvestlandet litt ut på kvelden 1.juledag. Eg var ute ein tur på kvelden for å sikre nokre lause gjenstandar, og erfarte raskt at fotografering vart uaktuelt. Når det bles så mykje at det er vanskeleg å trekke pusten, og vindkasta kastar store gjenstandar opp i lufta, er det lurast å søke tilflukt innandørs. Når furustammar med 30 cm diameter knekk tvers av i vinden, er det uansvarleg å bevege seg utandørs, sjølv med bil som framkomstmiddel. Som familiemann og småbarnsfar var det uansett uaktuelt å forlate familien. Utan straum, vatn og kommunikasjon vert kvardagen litt endra, og ein lyt ha andre prioriteringar.

Morgonen etter hadde vinden løya nokonlunde, og eg kunne ta meg ein tur utandørs. Heldigvis var det kun moderate skadar i vårt nabolag, samanlikna med stadar der vinden verkeleg hadde tatt godt tak. Ein biltur innover i fjorden avslørte kor tilsynelatande vilkårleg vinden hadde råka. Det var lett å sjå kvar vindkulene hadde herja.

Det er lett å la seg rive med når det skjer dramatiske og spennande hendingar, men det er fort gjort å sette seg sjølv i farlege situasjonar. Ein bør difor ha tryggleiksvurderinga i bakhovudet til ei kvar tid.