Teleskop til jul - kva passar best?

Lyst på astronomisk teleskop som julegåve? No har vår spesialbutikk for kikkertar, mikroskop, spottingscope og teleskop, dinkikkert.no, fått inn eit parti med Celestron Astromaster 130 EQ. (Eigentleg skulle vi først ha senka prisen på denne 1.desember, men vi klarte ikkje vente lengre...) Kva type teleskop er dette? Korleis fungerer det? Kva kan eg sjå? Er det vanskeleg i bruk? 

Celestron Astromaster 130 EQ

Det finst mange ulike typar teleskop. Kort fortalt har vi tre hovudkategoriar. Her skal eg kort prøve å forklare ulikskapane, og kva ein kan forvente å sjå med dei.

Generelt om teleskop
Første spørsmål eg får om teleskop er
-Kor mykje forstørrer det?
Generelt sett kan eg seie at forstørring er av mindre betydning. For eit astonomisk teleskop, som skal brukast til å observere fjerne og svake objekt, er det evna til å samle lys som er av betydning. Dess meir lys teleskopet samlar, dess klårare og lysare bilete får du i okularet. Og dei fleste objekt vert observert med relativ låg forstørring (20-60x forstørring), fordi dei faktisk er nokså store objekt på himmelen.

Jupiter, fotografert med
4.5" reflektor

Du kan studere planeten Jupiter med 500x forstørrelse på både eit linseteleskop med 6 cm opning, og eit spegelteleskop med 40 cm opning. Begge teleskop kan teoretisk sett forstørre like mykje. Men forskjellen ser du når du observerer i okularet. Linseteleskopet vil vise eit grumsete bilete av noko som liknar ei grå spytteklyse. Spegelteleskopet vil vise Jupiter som ei stor skive, med fleire ekvatorialband, stormkvervlar og flekkar. Forskjellen ligg ikkje i forstørringa, men i mengda lys som dannar biletet i okukaret. Med andre ord; total lysmengde betyr nesten alt! Det vert som å stille eit kamera på 1/15 eksponering, og så veksle mellom blendar f/1.4 og blendar 11. Mengda med lys som treff sensoren er som natt og dag!
Merk at eit 60mm linseteleskop ikkje er ueigna til å studere Jupiter, tvert i mot! Men teleskopet tåler ikkje 500x forstørring. Med rundt 150x forstørring ser du mykje detaljar på planetskiva. Evna til å sjå detaljar aukar signifikant når du får meir observasjonserfaring. Erfarne observatørar, som veit kva dei skal sjå etter, ser mykje meir detaljar enn nybegynnerar.


Montering
Ei solid montering er noko av det viktigaste i eit teleskopoppsett. Det nyttar ikkje med god og dyrt teleskop, dersom monteringa ikkje klarer å halde teleskopet rolig. Det er ofte snakk om lange brennvidder, og stabilitet er difor veldig viktig! Den enklaste typen montering er alt-azimut-montering. Dette fungerer som eit fotostativ med betjeningsarm. Opp-ned og høgre-venstre. Desse monteringane er enkle å bruke, men fungerer ikkje om du ynskjer å fotografere med lengre eksponeringstider.
Dobson-montering er av kanon-typen, og vert brukt til store reflektorar. Du vippar teleskopet opp og ned, og side-til-side. Veldig enkle i bruk, peik teleskopet dit du vil sjå. Sjølv små barn klarer å betjene desse.
Ekvatorial-montering er meir avanserte, og nyttar seg av to aksar der den eine aksen peikar mot eit punkt like vel nordstjerna. Dette gjer at du kan følge stjernene kun ved å skru på ein akse. Desse monteringane eignar seg godt til fotografering med lengre eksponeringstider. Dei ser nokså avanserte og vanskelege ut, men ein kjem raskt inn i virkemåten.

Linseteleskop (refraktor)

70mm refraktor med
alt-az-montering

Eit linseteleskop, òg kjent som refraktor, brukar ei konveks linse som fangar lyset og samlar det i eit brennpunkt. Ein nyttar så eit okular til å forstørre biletet i brennpunktet. Ved å bruke ulike typar glas i linsa, kan ein oppnå ulik grad av fargekorrigering. Enkle linser, td akromatiske, består av flint- og kronglas, og er nokså rimelege å produsere. Ulempen med akromatiske refraktorar, er at det blå lyset ikkje har samme fokuspunkt som raud og grønt. Dermed får stjernene ofte eit blått skjær rundt seg, fordi det blå lyset ikkje er skikkeleg i fokus når dei andre fargane er i fokus. Om du vil at alle fargane skal
ha samme fokuspunkt, må du ha ein apokromatisk refraktor. Denne har ofte eit linseelement av fluoritt, og kostar nokså mykje.
Om natta er nattsynet vårt lite sensitivt mot fargar, så akromatiske refraktorar vil som oftast fungere heilt ok visuelt. Ynskjer du å fotografere, bør du derimot velje apokromatisk glas. Linseteleskop med meir enn 100mm opning vert rimeleg dyre. Om du ynskjer å fange mykje lys, bør du vurdere eit anna type teleskop.

Spegelteleskop (reflektor)

10" reflektor med
dobsonmontering.

Eit spegelteleskop brukar ein sfærisk eller parabolsk spegel som samlar lyset og fokuserer det i eit fokuspunkt. Det er lettare og billigare å lage store speglar, så difor gjev spegelteleskop veldig mykje for pengane. I tillegg har dei i utgangspunktet ikkje fargefeil, sidan lyset kun vert reflektert (og ikkje brote i linser). Ulempen er at konstruksjonen krev ein sekundærspegel som er plassert midt i lysgangen. Dette fører til noko kontrasttap. Når opningsforholdet går ned mot f/4, er det samtidig kritisk at opplinjering av speglane er heilt korrekt for å få eit godt bilete. Denne korrigeringsprosessen vert kalla kollimering, og kan vere litt utfordrande første gongen. På teleskop med mindre opningsforhold (f6-8) er kollimering mindre kritisk.
Eit spegelteleskop på td. 5 tommar (130mm) samlar fire gongar så mykje lys som eit linseteleskop på 65mm opning. Prisen er nokså lik. Eit spegelteleskop kan difor vere eit ypperleg førsteteleskop.

Katadioptriske (kombinasjon av linser og spegel)

Meade LX200,
katadioptrisk teleskop.

Katadioptriske teleskop nyttar ein kombinasjon av linser og speglar for å samle lyset. Konstruksjonen gjer det mogleg å lage teleskop med lange brennvidder (ofte 2000mm eller meir) i ein kompakt konstruksjon. Dette skuldast at lyset vert reflektert fram og tilbake inne i teleskoptuba.
Kollimering er her kritisk for å oppnå optimalt resultat, og konstruksjonen gjer desse teleskopa godt egna til vitenskaplege og fotografisk føremål. Ulempa er prisen, som er nokså høg. Katadioptriske teleskop er best eigna til vidarekomande, og krev òg ei nokså solid montering og stativ pga høg forstørring. Ulempen med katadioptriske teleskop, er at det kan vere vanskeleg å få forstørringa låg nok. Store objekt vert difor for store for synsfeltet. Såleis eignar slike teleskop seg best for små objekt (planetar, galaksar, planetariske tåker etc...)

Fotografering?
Som nybegynnar ville eg har konsentrert meg om visuell observasjon. For å få godt resultat med fotografering, treng du nokså solid (og dyrt) utstyr. I tillegg krev astrofoto mykje bildehandsaming. Ein kjem faktisk langt ved å legge eit vanleg kompaktkamera ned til okularet. Med denne metoden kan du ta flotte bilete av lyssterke objekt, som td. månen.

Så... Celestron Astromaster 130 EQ
Dette er eit spegelteleskop med 5-toms (130mm) opning og opningsforhold f/5, dvs 650mm brennvidde. Teleskopet er montert på ei enkel ekvatorialmontering, og det følger med to okular på 10mm (65x forstørring) og 20mm (32x forstørring). Teleskopet er enkelt å montere, og er nokså kompakt. Lysstyrkemessig samlar det mykje lys, og fleire tusentals galaksar og stjernetåker er innan di rekkevidde. Månen ser fantastisk ut i slike teleskop! Biletet av Jupiter lengre oppe er tatt med eit liknande teleskop med 4.5" spegel. Under gode forhold kan du sjå liknande detaljegrad på planetskiva med Astromaster 130 EQ.
Prisen vi kan tilby no er særdeles konkurransedyktig, vi slår av ein tusenlapp på ordinær pris! Komplett teleskop får du no for kr 1999,- på dinkikkert.no. Dette teleskopet er no på utstilling i dei største Japan Photo-butikkane.
Celestron Astromaster 130 EQ er ei fin gåve til heile familien! Dinkikkert.no har forøvrig personell med høg kompetanse på teleskop, om du treng hjelp til oppsett og generell bruk.